Last Updated on 24 พฤศจิกายน 2022 by siamroommate
สันโดษ หมายถึง ความยินดีหรือความพอใจในสิ่งที่ตนมีหรือในสิ่งที่ตนเป็นอยู่โดยสม่ำเสมอ มาจากรากศัพท์ภาษาบาลี คือ สันโตโสหรือ สันตุฏฐิ
สันโดษ มีรากศัพท์มาจากภาษาบาลีได้ 2 คำ ซึ่งมีความหมาย แยกธาตุได้เหมือนกัน และใช้เหมือนกัน คือ
1. สันโตโส มาจากธาตุ สํ+ตุส (ตุฏฐิย๐ ธาตุ) + ณ ปัจจัย สำเร็จรูปได้เป็น สันโตโส แปลว่า ความยินดี
2. สันตุฏฐิ มาจากธาตุ สํ+ตุส (ตุฏฐิย๐ ธาตุ) + ติ ปัจจัย สำเร็จรูปได้เป็น สันตุฏฐิ แปลว่า มหากุศลจิต
ทั้งสันโตโส และสันตุฏฐิ ถูกเขียนแปลงเป็นภาษาสันสกฤตได้เป็น สันโตษะ และแปลงต่อมาเป็นภาษาไทยได้เป็น สันโดษ แปลว่า ความยินดีหรือความพอใจในสิ่งที่ตนมีหรือเป็นอยู่โดยสม่ำเสมอ
องค์ประกอบสันโดษ 3 ประการ
1. ยถาลาภสันโดษ
ยถาลาภสันโดษ คือ ความพอใจในสิ่งที่ตนมีอยู่ (contentment with what one gets and deserver to get) โดยมุ่งเน้นในด้านสิ่งของที่ตนครอบครอง ได้แก่ ยินดีในสิ่งที่ตนได้ครอบครองจากความเพียรของตน หรือ ยินดีในหน้าที่ของตนที่ได้ปฏิบัติเพื่อให้ตนได้สิ่งใดๆมา ไม่ว่าสิ่งนั้นจะดีหรือไม่ดี เช่น ยินดีในทรัพย์สินของตน ยินดีในหน้าที่การงานของตน ยินดีในครอบครัวของตน และหากสิ่งที่ตนมีอยู่นี้ไม่ดีหรือไม่มีประโยชน์แล้ว ตนนั้นพึงปรับปรุงแก้ไขให้สิ่งที่ตนมีให้เกิดประโยชน์หรือดีต่อตนเองและครอบครับ โดยความยินดีเหล่านี้เป็นสิ่งที่ช่วยควบคุมไม่ให้เกิดความคิดอยากได้อยากมีให้เพิ่มขึ้นหรือให้ดีกว่าเดิมจนทำให้เกิดความวิตกกังวล ความอิจฉาริษยา ความกระวนกระวายเดือดเนื้อร้อนใจจนเกิดเป็นความทุกข์โดยเปล่า
2. ยถาพลสันโดษ
ยถาพลสันโดษ คือ ความพอใจหรือยินดีในกำลัง ในความสามารถ ในความพยายาม หรือในปัญญาที่ตนมีอยู่ (Contentment with what is within one’s strongth or capacity) โดยมุ่งเน้นทางด้านความสามารถหรือสติปัญญาของตนที่มีอยู่ ได้แก่ การมีความยินดีในความสามารถหรือสติปัญญาที่ตนมีอยู่ ซึ่งจะประกอบขึ้นมาด้วยกำลังหรือสภาพร่างกายของตน และสติปัญญาของตน เช่น ตัวเองมีร่างกายผมยกของหนักไม่ได้มากก็ให้พึงยินดีกับปริมาณสิ่งของที่ตนสามารถยกได้ หรือ ตนเองมีความรู้หรือปัญญาปานกลาง ไม่สามารถสอบแข่งขันได้คณะเรียนที่แข่งขันสูงกว่า แต่ได้อีกคณะเรียนที่แข่งขันน้อยกว่า ดังนั้น ก็พึงยินดีกับคณะเรียนนั้นที่ตนเองสอบได้ แต่ทั้งนี้ หากมีโอกาสปรับปรุงสิ่งที่ได้มาให้สามารถดีกว่าเดิมได้ก็ให้พึงปรับปรุง โดยเว้นความอยากได้อยากมีจนเกินความสามารถหรือสติปัญญาที่ตนมีอยู่ อันจะก่อให้เกิดความทุกข์โดยเปล่า
3. ยถาสารุปปสันโดษ
ยถาสารุปปสันโดษ คือ ยินดีตามสมควร (Contentment with what is befitting) โดยมุ้งเน้นให้เกิดความยินดีในสภาวะที่เหมาะสมแก่ตน ได้แก่ ความยินดีตามสภาวะของตนที่เป็นอยู่ ทั้งทางด้านฐานะ วุฒิภาวะ บทบาท และบริบทของตนในสังคม กล่าวคือ ให้ยินดีในสภาพทางด้านฐานะของตนที่ถูกจำกัดจากกำลังความสามารถ กำลังปัญญา และกำลังทรัพย์พื้นฐาน รวมถึงบทบาทหน้าที่หรือบริบททางสังคมที่ตนเป็นอยู่ โดยให้มีความยอมรับตามสภาพนั้น ไม่กล่าวโทษหรือท้อแท้กับสภาวะที่ตนเป็นอยู่ เพราะแต่ละบุคคลมีสภาวะที่แตกต่างกันทุกตน รวมถึงไม่พึงทิ้งขว้างสิ่งของหรือสิ่งที่ตนได้มาด้วยสภาพของตน
